طرحواره درمانی چیست و تکنیک های آن

طرحواره درمانی در حوزه مداخلات روانشناختی به عنوان یک رویکرد کل نگر برای بررسی الگوهای عاطفی عمیق شهرت دارد. این رویکرد که از فعالیت‌های دکتر «جفری یانگ» در دهه 1980 سرچشمه می‌گیرد، به روشی بسیار مؤثر برای درمان انواع نگرانی‌های روانی تبدیل شده است. این تکنیک درمانی با ریشه‌های محکم خود در درمان شناختی-رفتاری (CBT) و روانکاوی، چارچوبی جامع برای درک و التیام زخم‌های عاطفی ریشه‌دار ارائه می‌دهد. در این مقاله از وبسایت «طبیبی‌نو» به طور کامل در مورد طرحواره درمانی و تکنیک های آن اشاره می‌کنیم.

طرحواره درمانی چیست؟

طرحواره درمانی (Schema Therapy) مدل روان درمانی جامعی است که توسط جفری یانگ و همکارانش در اواسط دهه 1980 ایجاد شد و از آن زمان تاکنون ادامه دارد. از آنجایی که این روش به عنوان اصلاحی از درمان شناختی-رفتاری (CBT) کلاسیک ایجاد شد، درک این تکنیک ابتدا مستلزم یادگیری تاریخچه درمان شناختی-رفتاری و رویکردهای درمانی در این حوزه است. 

برای درک بهتر طرحواره، ابتدا باید به درمان شناختی رفتاری نگاهی بیندازیم و سپس تفاوت آن با درمان شناختی رفتاری را بررسی کنیم. هدف درمان رفتاری شناختی غلبه بر مشکلات عاطفی ما با تمرکز بر رابطه بین احساسات، افکار و رفتارها است. در نتیجه، رویکرد طرحواره درمانی بر این اساس است که خلق و خوی ما را با تغییر طرز فکرمان تغییر می‌دهد. 

تکنیک طرحواره‌ی درمانی بر تغییر مثبت انباشت عاطفی گذشته ما از طریق ریشه یابی مشکلاتمان در دوران کودکی تمرکز دارد. در مقایسه، درمان شناختی-رفتاری بر الگوهای فکری فعلی متمرکز است، در حالی که این تکنیک عمدتاً بر ریشه مشکل و تأثیرات ماندگار این الگوها بر زندگی ما تمرکز دارد و به تجربیات دوران کودکی، افکار تحریف شده و مسائل رفتاری عمیق‌تر می‌پردازد. 

چرا به طرحواره درمانی نیاز داریم؟

طرحواره در روانشناسی به عنوان الگوهای رفتاری و فکری ما در مورد خود و محیط‌مان تعریف می‌شود که به تجربیات اولیه کودکی ما برمی‌گردد. منشا اینکه چرا این رویکرد ایجاد شد، به سه دلیل زیر مربوط می‌شود:

• اولین دلیل این است که نیازهای عاطفی اساسی ارضا نمی‌شوند. پنج نیاز عاطفی اساسی کودک از جمله دلبستگی ایمن و پایدار، خودمختاری، توانایی بیان احساسات و نیازها، خودانگیختگی و بازی، مرزهای واقع بینانه و خودکنترلی هستند. این نیازها به دلایل مختلفی در محیط زندگی کودک ارضا نمی‌شوند.
• دلیل دوم به تجربیات اولیه دوران کودکی مرتبط است. طرحواره کودک در صورتی می‌تواند شکل بگیرد که او از ارزش‌های اساسی والدین محروم باشد و به ویژه از عشق آسیب ببیند یا تلاش کند تا نیازهای خود را بیش از حد لازم برآورده کند. همچنین کودک شاید زندگی والدین خود را به عنوان الگو در نظر بگیرد.
• دلیل سوم مربوط به خلق و خوی عاطفی است. این موضوع به این واقعیت می‌پردازد که هر فردی خلق و خوی متفاوتی دارد و به گونه‌ای متفاوت از محیط خود تاثیر می‌پذیرد. در حالی که ممکن است یک کودک در نتیجه خشونت عاطفی گوشه گیر شود، کودک دیگر شاید در نتیجه تفاوت‌های خلقی پرخاشگر شود. پس طرحواره متفاوتی برای هر کودک ایجاد می‌شود.

وقتی به طرحواره‌های ناسازگار اولیه که زیرمجموعه‌ای از طرحواره کلی است نگاه می‌کنیم، می‌بینیم که اینها الگوهایی هستند که از اوایل کودکی شروع می‌شوند، رشد می‌کنند و اثرات منفی بر زندگی فرد می‌گذارند. در نتیجه، طرحواره درمانگر به همه این علل و انواع طرحواره‌های ناسازگار می‌پردازد تا ریشه مشکلات در کودکی را بیرون بکشد و برای آنها درمانی پیدا کند.

طرحواره درمانی برای درمان بسیاری از مسائل سلامت روان از جمله اختلالات شخصیت، اختلالات خوردن، اضطراب و افسردگی استفاده می‌شود. به ویژه در درمان مشکلات مربوط به روابط و افسردگی مزمن مفید است. همچنین برای کسانی که با سوءمصرف مواد دست و پنجه نرم می‌کنند موثر خواهد بود. برای افرادی که از مشکلات سلامت روان رنج می‌برند و احساس ناامیدی دارند مفید بوده است. طرحواره به درمانگران کمک می‌کند تا باورها، رفتارها و احساسات منفی آنها به باورهای مثبت تبدیل شوند؛ بنابراین می‌توانید خود را بهتر بشناسید و طرحواره‌هایتان را کنار بگذارید.

انواع طرحواره‌ها

در مجموع 18 طرحواره ناسازگار وجود دارند که در پنج دسته زیر طبقه بندی شده‌اند:

1- طرحواره جدایی و طرد شدن

• رها شدن و بی‌ثباتی: باور داشتن به اینکه توسط دیگران رها می‌شوید.
• محرومیت عاطفی: اعتقاد به اینکه نیازهای عاطفی شخص مانند محافظت، مراقبت و همدلی توسط دیگران برآورده نمی‌شوند.
• بی‌اعتمادی و سوء استفاده: باور دارید که فریب خورده‌اید، به شما دروغ می‌گویند یا توسط دیگران مورد سوء استفاده قرار می‌گیرید.
• انزوای اجتماعی و بیگانگی: خود را متفاوت از دیگران ببینید، عضوی از هیچ گروهی نباشید، احساس طرد شدن و تنهایی کنید.
• نقص و شرم: احساس نقص، بی‌فایده و بی‌ارزش بودن، حساسیت بیش از حد به انتقاد، سرزنش و طرد شدن داشته باشید.

2- اختلال در استقلال و طرحواره‌های شکست

• آسیب پذیری: نشان می‌دهد چقدر نگرانی زیادی در مورد چیزهای غیرمنتظره و سناریوهای جدید دارید.
• وابستگی و احساس ناکافی بودن: به این اشاره دارد که حل مشکلات بدون کمک دیگران چقدر سخت است و وقتی تنها هستید چقدر احساس درماندگی می‌کنید.
• شکست: احساس شکست فرد در زندگی و اعتقاد او به اینکه هرگز موفق نخواهند شد را نشان می‌دهد.
• درهم تنیدگی: به ناتوانی در جداسازی کامل، وابستگی به والدین یا عزیزان، نیاز به حمایت مداوم از سوی دیگران مربوط می‌شود.

3- طرحواره‌های مرزی شکسته

• استحقاق و بزرگواری: برتری خود را نسبت به دیگران، نادیده گرفتن قوانین، اعتقاد به اینکه همیشه حق با شماست و ممتاز هستید را نشان می‌دهد.
• خودکنترلی ناکافی: تسلیم شدن سریع، منضبط نشدن، توانایی نداشتن در به تاخیر انداختن رضایت شخصی، اجتناب از مواجهه با مسئولیت‌ها را بازگو می‌کند.

4- طرحواره‌های جهت‌دار دیگران

• قربانی کردن: نگرانی در مورد نیازهای دیگران با قربانی کردن خود و احساس گناه داشتن را نشان می‌دهد.
• جستجوی تایید: نیاز به تایید دیگران برای ایجاد حس امن و ارزش گذاری بیش از حد نظرات دیگران را بازگو می‌کند.
• تسلیم شدن: به شکل دادن به خواسته‌ها و نیازهای خود بر اساس خواسته‌های دیگران به منظور اجتناب از سرزنش شدن مربوط می‌شود.

5- طرحواره‌های بیش هوشیاری و بازداری

• استانداردهای بالای غیر واقعی: به داشتن انتظارات بالا از خود در همه زمینه‌ها، ناتوانی در آرامش به دلیل برآورده نشدن این انتظارات و نشان دادن نگرش انتقادی و سختگیرانه نسبت به خود اشاره دارد.
• طرحواره بازداری عاطفی: به سرکوب احساسات خود به منظور بد دیده نشدن توسط دیگران و بی‌اهمیت دانستن احساسات شخصی اشاره دارد.
• بدبینی: نادیده گرفتن نکات مثبت و تمرکز بر نکات منفی، ترس از اشتباه کردن و شکایت کردن اشاره دارد.
• تنبیه کردن: تحمل و عصبانیت نسبت به خود یا سایر افراد با این باور که اشتباهات باید بهایی داشته باشند.

تکنیک های طرحواره درمانی

تکنیک های طرحواره درمانی به چهار نوع طبقه بندی می‌شوند. ما می‌توانیم نمونه‌هایی از تکنیک های متداول مانند تکنیک های شناختی، تکنیک های عاطفی، تکنیک های رفتاری و تکنیک های روابط درمانی را استفاده کنیم. در ادامه به این موارد اشاره می‌کنیم:

تکنیک های شناختی

هنگامی که یک طرحواره ایجاد می‌شود، یک ژورنال با چند جمله در کنار موارد خاص نوشته می‌شود. مواردی مانند محرک‌ها، احساسات، افکار، رفتارهای واقعی، طرحواره‌ها، نگرانی‌های واقع بینانه، واکنش بیش از حد و رفتار سالم باید در ژورنال نوشته شوند. به این ترتیب، شما با طرحواره خود بهتر آشنا می‌شوید. شما از این طریق توانایی مشاهده واقع بینانه رویدادهای گذشته زندگی خود را به دست می‌آورید. 

تکنیک های عاطفی

هنگامی که با یک رویداد یا موقعیت بالقوه دشوار روبرو می‌شوید، کارت برای مقابله با آن آماده می‌شود. این کارت شامل احساسات برانگیخته شده توسط رویداد، طرحواره‌ای که فرد را برانگیخته است، دیدگاه واقع بینانه فرد و پیشنهاد برای ارائه یک راه‌حل است. زمانی که فرد با اتفاقات مشابهی روبه رو می‌شود، به مرور زمان با خواندن کارت مقابله که برای خود تهیه کرده است از چنین اتفاقاتی مصون می‌ماند.

تکنیک های رفتاری

ایفای نقش، تکالیف، برنامه ریزی برای انجام فعالیت‌ها، حل مسئله و تمرینات آرامش بخش از تکنیک هایی هستند که می‌توان از آنها استفاده کرد. برای مثال، اگر از روش رویارویی استفاده شود، شما به انتظارات قبلی خود از یک رویداد یا موقعیتی که در طرحواره خود از آن اجتناب کرده اید، نمره می‌دهید. بعداً با درک اینکه رویداد تجربه شده از سوی شما آنقدرها که قبلاً تصور می‌کردید ترسناک نیست، رفتار خود را تغییر می‌دهید تا تأثیر طرحواره خود را کاهش دهید.

تکنیک های ارتباط درمانی 

درمانگر با همدردی با شما که طرحواره خود را در طول درمان یا در زندگی روزمره ایجاد کرده‌اید، سعی در ارتباط نزدیک با شما دارد. هدف این است که شما از مکانیسم‌های دفاعی خود دور شوید و توانایی مشاهده واقع بینانه‌تر رویداد یا موقعیت را به دست آورید. درمانگر از روش ارتباط درمانی وارد می‌شود و احساسات خود را به شما نزدیک می‌کند تا بتواند مسیر درمان طرحواره ها را به شکلی اثربخش ارائه دهد.

طرحواره درمانی به چه صورت انجام می‌شود؟

درمان طرحواره درمانی به دو مرحله از جمله مرحله ارزیابی و مرحله تغییر تقسیم می‌شود. در طول چند جلسه اول درمان، درمانگر با شما کار خواهد کرد تا طرحواره‌ها و حالت‌های شما را با تاریخچه عمیق مشکلات فعلی و همچنین تمرکز عمیق بر ریشه‌های دوران کودکیتان کشف کند. این کار از طریق ترکیبی از ارزیابی‌ها و تکنیک‌ها انجام می‌شود. شما در طی فرآیند درمان طرحواره ها از طریق درمانگر مورد سوال قرار می‌گیرید تا جلسات یکی پس از دیگری وارد مراحل حل مسئله بشوند.

شما برای درک گذشته خود در پرتو اطلاعات جدیدی که از صحبت با درمانگر به دست می‌آورید، پلی بین گذشته و حال خود می‌سازید. هنگامی که شما از این طرحواره‌ها آگاه می‌شوید و با گذشته خود آشتی می‌کنید، طرحواره‌ها بخشی از قدرت خود را از دست می‌دهند. به طور کلی، طرحواره درمانی مستلزم سطح بالایی از دانش و مهارت از سوی درمانگر و تمایل به کشف مسائل عاطفی عمیق است. یک درمانگر واجد شرایط مراحل زیر را برای درمان ارائه می‌دهد:

1. ارزیابی پیشینه شما از جمله تجربیات اولیه زندگی در زمان کودکی و بعد از آن
2. استفاده از پرسشنامه و مصاحبه برای شناسایی طرحواره‌ها و حالت‌ها
3. آموزش دادن در مورد طرحواره‌ها، حالت‌ها و نحوه تأثیر آنها بر افکار، احساسات و رفتارها
4. توسعه یک مدل مفهومی از مسائل بیمار بر اساس طرحواره‌ها و حالت‌های شناسایی شده
5. استفاده از تصاویر هدایت شده برای بازبینی و تغییر خاطرات ناراحت کننده دوران کودکی
6. تمرین رفتارها و پاسخ‌های جدید در سناریوهای خیالی یا واقعی با بیمار
7. استفاده از فلش کارت‌ها با پاسخ‌های منطقی برای به چالش کشیدن افکار منفی
8. شناسایی و مخالفت با افکار تحریف شده مرتبط با طرحواره‌ها و ایجاد جایگزینی‌های سالم
9. شناسایی و تغییر رفتارهای ناسازگاری که طرحواره‌ها را تقویت می‌کنند.
10. تمرین مهارت‌ها و رفتارهای جدید در موقعیت‌های واقعی زندگی بین جلسات
11. ارائه یک تجربه عاطفی اصلاحی با ارائه همدلی، تایید و حمایت
12. به چالش کشیدن رفتارهای ناسازگارانه در طول جلسات درمانی
13. مرور منظم پیشرفت و تقویت الگوهای جدید و سالم‌تر تفکر و رفتار
14. توسعه راهبردهایی برای مدیریت مشکلات احتمالی و حفظ دستاوردها پس از پایان درمان
15. بررسی‌های دوره‌ای برای حمایت از پیشرفت مستمر و رسیدگی به هرگونه مشکل نوظهور

تعداد جلسات طرحواره درمانی

بسته به مشکل ارائه شده، مدت زمان درمان ممکن است به طور قابل توجهی متفاوت باشد. در برخی موارد درمان ممکن است 6 تا 10 جلسه باشد، در حالی که درمان‌های دیگر مانند اختلال شخصیت مرزی شاید تا 30 جلسه یا بیشتر نیاز باشند. ثابت شده است که این درمان در هر دو حالت از جمله یک به یک و گروهی مؤثر است. به طور کلی، تعیین تعداد جلسات طرحواره درمانی به مشکلات شما و نظر درمانگر بستگی دارد.

راهنمای انتخاب طرحواره درمانگر خوب و باتجربه 

طرحواره درمانگر یک روانشناسی است که به مسائل مربوط به طرحواره‌ها و ارائه راه‌حل درمانی برای آنها می‌پردازد. روانشناس خوب در درجه اول باید در طرحواره درمانی متخصص بوده و تجربه درخشانی داشته باشد. داشتن نمونه کارهای مختلف از افرادی که قبلا تحت درمان روانشناس قرار داشتند، راهی برای پیدا کردن طرحواره درمانگر مجرب است. پس توصیه می‌کنیم در انتخاب روانشناس خود موارد زیر را لحاظ کنید:

• بررسی سوابق تحصیلی و حرفه‌ای
• ارزیابی میزان سابقه و تجربه کاری
• بررسی نحوه برخورد و ارتباط گرفتن
• ارزیابی مطب از نظر مدرن بودن و تمیزی
• بررسی اخلاق حرفه‌ای و خوش رفتاری

کلام آخر

طرحواره درمانی برای افرادی که روش‌های درمانی دیگر برای آنها موثر نبود مفید است. این رویکرد می‌تواند برای افرادی که قبلاً رفتارها و باورهای منفی خود را شناسایی کرده و روی آنها کار کرده‌اند مناسب باشد؛ اما فقط یک روانشناس قابل می‌تواند واقعاً تعیین کند که آیا طرحواره درمانی انتخاب مناسبی برای شما است یا خیر. برای انتخاب بهترین روانشناسان می‌توانید از طریق وبسایت «طبیبی‌نو» اقدام کنید. فقط کافیست شهر محل زندگی را مشخص کنید و سپس لیست پروفایل روانشناسان برای شما نمایش داده می‌شود.

سوالات متداول

تست طرحواره درمانی چیست؟

تست طرحواره درمانی یک ابزار تشخیصی است که اغلب به صورت پرسشنامه یا مصاحبه برای شناسایی طرحواره‌ها، حالت‌ها و سبک‌های مقابله‌ای ناسازگار فرد استفاده می‌شود.

طرحواره درمانی چقدر طول می‌کشد؟

طرحواره درمانی بسته به پیچیدگی مسائل فرد و پاسخ آنها به درمان به طور معمول از چند ماه تا چند سال طول می‌کشد.